جزوه روش تحقیق نظری در علوم اجتماعی

جزوه روش تحقیق نظری در علوم اجتماعی در189 صفحه با فرمت word قابل ویرایش

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول: تبیین علمی 2

فصل دوم: تعیین موضوع تحقیق و طرح برنامه تحقیق 16

فصل سوم: پیشینه ی تحقیق 35

فصل چهارم: فرضیه تحقیق 52

فصل پنجم: مفاهیم وعملیاتی کردن وسنجش متغیرها 62

فصل ششم: شاخص ها و مقیاس ها 90

فصل هفتم: نمونه گیری 114

فصل هشتم: تحلیل داده ها 147

فصل نهم: تحلیل محتوا 173

فصل اول: تبیین علمی

علم و رویکرد علمی

1- علم و حکمت عامیانه

شناخت حاصل برخورد انسان با محیط است. از تأثیر محیط بر ارگانیسم اول احساس و سپس ادراک حاصل می شود. اگر ادراکات حاصله سنجیده و رده بندی شده سازمان یابند به شناخت علمی یا منطقی تبدیل می گردند. اما اگر شناخت در سطح احساسی و عاطفی باقی بماند سطحی و جزئی بوده و از تجمع ادراکات فراتر نمی رود. ولی در صورتی که ادراکات عمیق و وسعت بیشتری پیدا کنند مقرون به واقعیت می گردند و آنگاه شناخت منطقی یا علمی دست می دهد.

به زعم دانشمندان هدف علم تبیین است و این کار به یاری تجربه در معنای وسیع آن میسّر می گردد. شناخت احساسی بیشتر بر عواطف استوار است و هر چه از جنبه عاطفی آن کاسته شده و بر جنبه منطقی آن افزوده می گردد، به شناخت و تبیین علمی نزدیک تر می شود.

شناخت عاطفی و سطحی را حکمت عامیانه نیز می نامند. زیرا در چنین شناختی بر خلاف شناخت علمی نیاز به تجربه سازمان یافته نمی بینند. از تفاوتهای شناخت علمی و حکمت عامیانه از جمله این است که علم بر کمیّت (یا بهتر بگوییم بر اطلاعات قابل اثبات) تکیه می کند و شناخت غیر علمی یا حکمت عامیانه بر اساس اعتقادات و باورها استوار است.

برای مثال رومیان معتقد بودند که الهه ای هر روز خورشید را در طول آسمان با کالسکه ای می کشد.

اما هیچکدام از آنها چنین اتفاقی را ندیده بودند. بعدها دانشمندان با تحقیق به این نتیجه رسیدند که حرکت ظاهری خورشید از گردش روزانه زمین به دور خودش ناشی می شود. این نتیجه گیری را می توان با استفاده از روش علمی مشاهده و اثبات نمود.

قاعدتاً باید پس از حصول شناخت حسی، فرد وارد مرحله شناخت علمی بشود. اما در عمل و در زندگی روزمره بین این دو فاصله می افتد یا اساساً شناخت از مرحله اول فراتر نمی رود. انسان در کمتر مواقعی پس از حصول شناخت احساسی و پیدا کردن باور درباره چیزی، نیاز به آزمون آن را در خود احساس می کند.

از خصوصیات علم، قابلیت تعمیم است. این کار با جمع آوری اطلاعات و حذف موارد استثنایی و سازماندهی تجارب بیشتر، امکان پذیر می گردد. اما در حکمت عامیانه شناختی که فرد بدان دست یافته ولو این که استثنایی باشد مبنایی برای عمل و تصمیم گیری بشمار می رود.

خلاصه این که روش منحصر به فرد علم، آن را از حکمت عامیانه و سایر روشهای شناخت متمایز می سازد. علم منحصر به فرد است نه بخاطر اینکه با موضوعاتی متفاوت و جدید سروکار دارد و نه به خاطراین که سنت و فلسفه و حکمت عامیانه رد شده اند بلکه به خاطر این که توضیحات علمی بر شواهد قابل مشاهده، قابل تکرار و منظم استوارند. از این رو ممکن است در اثر تفحص علمی، افکاری که در طی قرون پذیرفته شده بودند به دور ریخته شوند.

2- انواع تبیین پدیده ها

علم یگانه روشی نیست که پدیده ها را توضیح داده و تبیین می کند دست کم سه روش دیگر یعنی تبیین عرفی، استنادی و فلسفی- نیز برای این کار وجود دارد. فرق اساسی روشهای مختلف تبیین در میزان اعتمادی است که در هر یک از آنها برای منبع اطلاعات یا منشا شناخت، یا روش دستیابی به شناخت، و تأثیر شناخت حاصله قایل اند. توضیح مختصر هر کدام از آنها فرصت مناسبی خواهد بود جهت مقایسه آنها با روش علمی.

الف: تبیین عرفی

توضیح پدیده ها به صرف اینکه همیشه چنین و چنان بوده است تبیین عرفی نام دارد. چنین تبیینی بر سنن و آداب و رسوم استوار است. سنت توجیه گر علت وجودی آن پدیده یا رفتار است و آنهایی که بدان تکیه می کنند نیازی به اثباتش نمی بینند. در میان منابع دسترسی به حقایق، سنت ها قوی ترین منبع به شمار می روند. زیرا بر پایه تجربیاتی که در طول قرون انباشته شده اند استوارند. هر کسی که از آنها سرپیچی کند یا آنها را رد نماید ممکن است طرد شده و احمق جلوه کند. توجیه آن این است که دلیلی بر سرپیچی یا عدم استفاده از چیزی که در گذشته صحیح به نظر می رسیده وجود ندارد.

برخی از کارهای روز مره مردم تکرار اشتباهات گذشتگان است و بسیاری دیگر بالعکس با یافته های علمی مطابقت دارند.

ب: تبیین استنادی

وقتی که گفته می شود مثلاً ارسطو چنین و چنان گفته و چون او فیلسوف معتبری بود پس این گفته صحیح است، در حقیقت به او (ارسطو) استناد شده است. در تبیین استنادی نیازی به اثبات ادعایی وجود ندارد. فقط کافی است منبعی که بدان استناد می شود شناخته شده باشد. استناد به مرجع ضمن اینکه فرد را به درک حقیقت جدیدی رهبری نمی کند، ممکن است از کشف حقیقتی جدید نیز جلوگیری به عمل آورد. زیرا استناد کننده فکر می کند که به علت موثق بودن مرجع مورد نظر، گفته اش صحیح است لذا نیازی به تحقیق و بررسی ندارد. (Horton andhunt, 1972. 4).

با وجود خطرات و اثرات نا مطلوب روش تبین استنادی، زندگی بدون استفاده از آن دشوار است. زیرا میزان اطلاعات موجود به مراتب بیشتر از آن است که یک فرد بتواند همه را جذب کند لذا او ناچار است در مواقع نیاز به متخصصین مراجعه کند و به استناد گفته آنها عمل کند. باید متذکر شد که استناد به منبع اطلاعاتی موقعی سودمند است که مرجع موثق باشد. لذا باید همیشه پرسید که این مرجع یا شخصی که به او استناد می شود در چه زمینه ای متخصص است؟ (7:1987.Beverlyetal,).

ج: تبیین فلسفی

تبیین فلسفی به شناخت کلی از جهان یا به اصطلاح به جهان بینی اطلاق می گردد که حاصل مجموع ادراکات و عواطف است. می توان گفت که همه مردم به نحوی دارای نوعی جهان بینی هستند. و چون این نوع شناخت تا حدودی بر واقعیات تکیه دارد از این رو شناخت فلسفی تا حدی حقیقی و درست است. اما فلسفه به معنی رسمی کلمه از فعالیت های ذهنی فیلسوفان است که در انتخاب جهان بینی خود دقت و سنجش به کار می برند. (آریان پور، 11: 1356).

از آنجا که همه تبیین ها به جهان و پدیده های موجود در آن مربوط می شود لذا تبیین فلسفی از نظر موضوعی با سایر تبیین ها فرقی ندارد بلکه با روش خاص خود که بحث و جدل است مشخص می گردد. معمولاً اظهارات فلسفی درست فرض شده و با بحث اثبات می گردد. اما اثبات آن مثل استدلالهای ریاضی یا توصیفات علمی نیست. وانگهی در چنین شناختی، از شناسایی علمی و غیر علمی نیز استمداد می جویند. بدین معنی که تبیین فلسفی از طرفی بر واقعیات تکیه دارد و از طرف دیگر از بصیرت شخص آب می خورد. لذا می توان گفت شناخت فلسفی، هم واقعیات بیرونی و هم درونی را در بر می گیرد. (همان، 11).

شناخت نمودهای واقعیت که از طریق علم و یا سایر طرق کسب می گردد، معمولاً محدودند و دامنه شان چندان وسیع نیست، اما شناخت فلسفی بعلت کلیت دادن به ادراکات گوناگون تعمیم می یابد. لذا می توان گفت که یکی دیگر از خصوصیات شناخت فلسفی همانا جامع بودن آن است. شناخت فلسفی از طرفی راهنمای انسان در عمل و از طرف دیگر راهنمای علم و هنر است. تعمیم های فلسفی پیوسته بر حسب اکتشافات علمی و فنی جدید دامنه تازه تری می یابند.

تبیین فلسفی به علت خصوصیت جامع بودن و تعمیم یافتن، جهت ایجاد و ارائه فرضیه روش مناسبی است. و شاید هم بزرگترین ارزش آن در شکل دادن و تصور نمودن فرضیه های نو است، اما منبع خوبی برای نتیجه گیری نیست. چه بسا که ذهن فردی جرقه می زند اما آزمون و اعتبار بخشیدن بدان ممکن است مشکل و یا غیر ممکن باشد. مثلاً نظریه تکامل را یکی از فیلسوفان یونانی در قرن ششم قبل از میلاد مطرح کرده بود اما تا قرن نوزدهم اطلاعاتی که بتوان آن راآزمود در دسترس نبود. (4: 1972، Hentond Hunt).

د: تبیین علمی

دانشمندان تبیین های مختلفی را که در بالا ذکر آنها رفت نقد می کنند و بر تبیین علمی که از روش مشاهده استمداد می جوید تأکید می ورزد. تکیه دانشمندان بر روش مشاهده از برداشتی که از شناخت دارند نشأت می گیرند. آنان متعقدند که بین انسان و دنیای خارج، نوعی از ارتباط به مدد تأثیرات حسی وجود دارد. از این رو شناخت را می توان نتیجه تجربیات انسان و تأثیرات جهان فیزیکی، زیستی و اجتماعی بر حواس او تلقی نمود.

چنین برداشتی از شناخت، سئوالات متافیزیکی را از قبیل این که، آیا دنیایی مستقل و جدا از تجربیات انسانی وجود دارد، نادیده می گیرد. نگرش علمی بر این فرض بنا شده است که دنیا را می توان از طریق تجربه و با استفاده از توانایی ذهن در تجربه و تحلیل تجربیات، مورد شناسایی قرار داد. تجربیات انسان به عنوان داده هایی جهت تبیین پدیده های مختلف روانی، اجتماعی، سیاسی و غیره به کار گرفته می شوند، و با نظم و ترتیب یافتن به شناخت علمی تبدیل می شوند.

جهت ارائه تبیین علمی دست کم چهار نوع عملیات لازم است: (1) نمایش همبستگی، (2) حذف همبستگی کاذب (ظاهری)، (3) تعیین ترتیب زمانی حوادث، و (4) نظریه پردازی.

همبستگی یعنی تغییر همزمان دو یا چند عامل. مثلاً برای نشان دادن اینکه میزان تحصیلات و درآمد با یکدیکر همبسته اند باید بتوان نشان داد که هر وقت میزان تحصیلات تغییر می کند، میزان درآمد نیز تغییر می کند، تا بتوان گفت که هر چه میزان تحصیلات بالا باشد، میزان درآمد نیز بالا خواهد بود و یا برعکس. مهم نیست که نوع رابطه بین دو عامل مستقیم یا معکوس باشد، مهم این است که نشان دهیم که این دو با یکدیگر مرتبط اند.

مرحله دوم این است که نشان دهیم که همبستگی ای که بدان دست یافته ایم یک همبستگی کاذب نیست. همبستگی کاذب رابطه ای است که بر اثر دخالت و تأثیر عامل سومی مشاهده می شود، خلاصه آنکه همبستگی که پس از حذف عوامل گوناگون همچنان پا برجا بماند می تواند همبستگی واقعی یا غیر کاذب بشمار رود.

مثلاً در شهر بزرگی که تعداد آتش سوزیها زیاد است و دارای تعداد زیادی ماشین آتش نشانی است رابطه ای بین این دو وجود دارد زیرا هر دو با یکدیگر تغییر می کنند، اما نمی توان گفت که وجود ماشین های آتش نشانی باعث بروز آتش سوزی هاست لذا رابطه بین این دو عامل کاذب و ظاهری بوده و فراوانی آتش سوزی به عامل سومی، مانند بزرگی شهر بستگی دارد.

در مرحله سوم باید نشان داد که پدیده ای قبل از پدیده ی دیگر رخ داده است. برای نمایش اینکه تغییر در A باعث ایجاد تغییر در B بوده است باید وجود A را قبل از ایجاد تغییر در B نشان داد. مثلاً اگر رابطه ای بین رفتار خشونت آمیز در بین کودکان و تماشای فیلمهای خشونت آمیز مشاهده شود و ما بخواهیم رفتارهای خشن را نتیجه بد آموزی ها اعلام کنیم باید بتوانیم ثابت کنیم که قبل از تماشای فیلم ها این گونه اعمال خشونت آمیز وجود نداشته است.

و سر انجام در تبیین علمی به نظریه پردازی دست می زنند. اگر نظریه پردازی را نظامی منطقی و استقرایی بنامیم که دارای یک سلسله گفتارهای قابل آزمایش و نمایش است که از آنها می توان پیش بینی هایی به عمل آورد، باید گفت نظریه پردازی نوعی توجیه مفهومی است که از همبستگی های مشاهده شده بدست می آید. به عبارت دیگر نظریه گفتارهایی است درباره این که چگونه عوامل با یکدیگر مرتبط اند. برای مثال بارها نشان داده شده است که از هم پاشیدگی پایگاه اجتماعی (تعارض پایگاه با انتظارات فرد) با میزان خودکشی همبسته است. وانگهی نشان داده شده است که این رابطه کاذب نیست و به خوبی می دانیم که از هم پاشیدگی پایگاه اجتماعی از نظر زمانی بر خودکشی مقدم است.

در اینجا نقش نظریه، تعبیر و تفسیر همبستگی مشاهده شده می باشد. پس می توان گفت که انتظارات متعارض و وجود هنجارها و قوانین متضاد به استرس (فشار) عاطفی در انسانها می انجامد و آن نیز به نوبه ی خود به خودکشی منتهی می شود. چنین تعبیری، رابطه علّی بین دو عامل را که با یکدیگر همبسته اند با مشخص نمودن مکانیسم ارتباط آن دو پدیده با یکدیگر، توضیح می دهد.

3- تعریف علم تعیین حدود و ثغور آن

علم معانی مختلفی دارد، از جمله داشتن شناخت و آگاهی. همچنین علم به شناختی که از طریق مطالعه و بررسی کسب می گردد اطلاق می شود. بنا به تعریف کامپتون علم عبارتست از مجموعه ای از شناخت های سازمان یافته درباره دنیای مادی، اجزاء تشکیل دهنده و پدیده های موجود در آن که با شیوه خاصی که جهت رسیدن بدان شناخت به کار گرفته می شود، مشخص و از سایر روشهای رسیدن به شناخت متمایز می گردد.

الف: حدود و ثغور و موضوع علم

روشهای شناخت در گذشته عمدتاً غیر علمی (تبیینات فلسفی، و استنادی و عرفی) بوده اند. جستجوی دانش به روش علمی، جدید است و دویست یا سیصد سال بیشتر از عمر آن نمی گذرد. با وجود این که این روش تازه به میدان آمده است اما بیش از همه روشهای شناخت که عمر چندین هزار ساله دارند امکانات برای انسان فراهم آورده است.انفجار معلومات که ما شاهد آن هستیم نتیجه به کارگیری روشهای علمی است. اما علم خود حدود و ثغوری دارد که باید با آنها آشنا شد.

- اتکاء به واقعیات ملموس:

شناخت علمی بر شواهد قابل آزمون استوار است. و در اینجا از شواهد، واقعیات ملموس و محسوس می باشد که هر مشاهده گر می تواند از طریق مشاهده بدان دست یابد. ممکن است این گفته به نظر ما که تا حدی به روش علمی آشنا هستیم پر واضح برسد، در صورتی که در قرون گذشته مردم پیرامون موضوعاتی که قابل مشاهده یا اثبات نبود بحث می کردند و سعی در اثبات آنها داشتند.

لذا در اینجا این سؤال بزرگ مطرح می شود که واقعیت ملموس چیست؟

جهان با اینکه ساده به نظر می رسد، در عمق بسیار پیچیده است و ممکن است به سادگی توهمات جای واقعیات گرفته شوند.

اگر واقعیت را توصیفات و اتفاق کلام مشهود بدانیم، می توان وجود ارواح و اشباح در قرون وسطی را واقعیت شمرد، زیرا که همه مشاهده کننده های عاقل و بالغ همزبان معتقد بودند که وجود آنها واقعی است.

با این توصیف تمام آنچه که در حوزه واقعیات (شواهد ملموس) نمی گنجد خارج از حیطه علم بشمار می روند و علم فقط با سئوالات و مسایلی سروکار دارد که بتوان با تکیه به این گونه واقعیات برای آنها جواب یافت.

از این رو سؤالاتی نظیر: آیا مابعدالطبیعه وجود دارد؟ هدف از خلقت انسان چیست؟ یا معیار زیبایی کدام است؟ از حیطه تحقیقات علمی خارج اند زیرا برای این سئوالات نمی توان بر تکیه بر واقعیات ملموس جوابی فراهم کرد. با اینکه چنین سئولاتی از اهمیت والایی برخوردارند اما علم ابزاری جهت جوابگویی بدانها را ندارد.